Το αυτοκίνητο; Η απάτη! Το σκάνδαλο της Φολκσβάγκεν και ο καπιταλισμός

«Το αυτοκίνητο». Αυτό είναι το διαφημιστικό σλόγκαν της Φολκσβάγκεν. Λιτό, δυο λέξεις μόνο, γεμάτο αυτοπεποίθηση. Τώρα έρχονται να προστεθούν δυο ακόμα λέξεις: «Η απάτη». Η Φολκσβάγκεν έχει πουλήσει εκατομμύρια αυτοκίνητα, τα οποία αποδεικνύεται ότι εκπέμπουν περισσότερα καυσαέρια από όσο η εταιρεία είχε δηλώσει και από όσο επιτρέπεται. Και, για να συγκαλύψει την απάτη, η Φολκσβάγκεν πρόσθεσε στα αυτοκίνητα αυτά ειδικό λογισμικό. Η Φολκσβάγκεν δεν είναι μια τυχαία επιχείρηση. Είναι –εξαιτίας της ιστορίας, του μεγέθους και της δομής των μετοχικών της κεφαλαίων– η κατεξοχήν γερμανική επιχείρηση. Αν είναι δυνατόν η Φολκσβάγκεν να πάρει τον στραβό δρόμο, αυτό σημαίνει ότι μπορεί και η ίδια η Γερμανία ολόκληρη να πάρει τον στραβό δρόμο. Γι’ αυτό και το συγκεκριμένο σκάνδαλο πλήττει τον πυρήνα της εικόνας των Γερμανών για τον εαυτό τους.

Τι είδους επιχείρηση είναι αυτή, που χρησιμοποιεί τη δύναμή της –την τεχνολογία– για να παραβιάζει νόμους; Τι είδους άνθρωποι είναι αυτοί που πάνε το πρωί στη δουλειά για να κάνουν παράνομες πράξεις; Δεν είναι μεμονωμένα άτομα που φέρουν την ευθύνη. Είναι μια ολόκληρη επιχείρηση, η οποία, αφού έχει χάσει την αίσθηση του μέτρου, καταπατά τους νόμους. Όταν η παραβίαση του νόμου είναι μέρος της επαγγελματικής δραστηριότητας κάποιων, τότε μπορούμε να μιλάμε για επαγγελματίες κακοποιούς. Και όταν οι εγκληματικές πράξεις είναι καλά οργανωμένες, τότε μπορούμε να μιλάμε για οργανωμένη εγκληματική δράση.
Γιατί η Φολκσβάγκεν παραβίασε τους νόμους; Από απληστία. Σχεδόν 600.000 εργαζόμενοι, 200 δισ. ευρώ τζίρος, 119 εργοστάσια — η Φολκσβάγκεν κατασκευάζει το ένα στα οχτώ αυτοκίνητα που πωλούνται παγκόσμια. Δεν φτάνει. Η εταιρεία πρέπει να γίνει πιο μεγάλη, ισχυρή και κερδοφόρα. Ο αμερικανός χρηματιστής Ιβάν Μπέσκι είχε πει, μιλώντας την δεκαετία του 1980 σε φοιτητές οικονομικών στο Μπέρκλεϋ: «Είναι μια χαρά να είστε άπληστοι. Θέλω να το ξέρετε αυτό. Πιστεύω ότι η απληστία είναι μια υγιής ιδιότητα. Μπορείτε να είστε άπληστοι και να αισθάνεστε καλά γι’ αυτό». Λίγο αργότερα, ο Μπέσκι συνελήφθη από τις αρχές επιτήρησης του χρηματιστηρίου για παράνομες συναλλαγές και καταδικάστηκε σε τρεισήμισι χρόνια φυλάκιση και 100 εκατομμύρια δολάρια πρόστιμο. Στην ταινία του «Wall Street» ο Όλιβερ Στόουν τον απαθανατίζει στην απεχθή φιγούρα του Γκόρντον Γκέκκο.
Δεν υπάρχει καμία διαφορά ανάμεσα στην Φολκσβάγκεν και στον Μπέσκι.
Μετά την περίφημη κατάρρευση της Lehman Brothers, εκείνη την 15η Σεπτέμβρη του 2008, όταν η χρεοκοπία μιας επενδυτικής τράπεζας της Νέα Υόρκης προκάλεσε γενική καταστροφή στα χρηματιστήρια διεθνώς, εδώ [στην Γερμανία] μόλις και με δυσκολία κρύβαμε ένα αίσθημα υπεροχής και υπερηφάνειας. Εκεί οι απατεωνιές και τα σκοτεινά κόλπα του αγγλοσαξονικού χρηματηστηριακού κόσμου, εδώ οι καθαρές και τακτικές δουλειές της γερμανικής βιομηχανίας. Και πίσω από αυτό το αίσθημα υπεροχής μπορούσες να δεις εύκολα τη διαβόητη διάκριση, που είχε προτείνει ο Γκέμπελς στο κείμενό του Das kleine ABC des Nationalsozialisten (Το μικρό αλφαβητάριο του εθνικοσοσιαλιστή), ανάμεσα στο «άπληστο» και στο «παραγωγικό» κεφάλαιο.

Αυταπάτες. Η αντίληψη ότι υπάρχει έναν καλός κι ένας κακός καπιταλισμός είναι ψευδαίσθηση. Και είναι εντελώς αφελές να θεωρεί κανείς ότι το βιομηχανικό κεφάλαιο έχει οποιαδήποτε ηθική υπεροχή έναντι του χρηματοπιστωτικού. Η απουσία ηθικής είναι ζωτικό στοιχείο της ίδιας της ιδέας της καπιταλιστικής επιχείρησης. Οι άνθρωποι έχουν (ίσως) ηθική. Οι εταιρείες όχι. Η πεποίθηση ότι ισχύει το αντίθετο είναι μια μεγάλη παρεξήγηση, που έχει επικρατήσει στον σύγχρονο καπιταλισμό.
Σε ένα μεγάλο άρθρο για την ηθική στον χώρο της οικονομίας ο Economistκάποτε έγραφε: «Επιχειρήσεις που λένε ψέματα και εξαπατούν, δεν πρέπει να περιμένουν ότι θα επιβιώσουν για πολύ καιρό, ακόμα κι αν οι πράξεις τους είναι τυπικά σύννομες». Ξέρουμε ότι στην πραγματικότητα ισχύει ακριβώς το αντίθετο. Αλλά οι θεματοφύλακες της φιλελεύθερης οικονομικής ιδεολογίας χρησιμοποιούν κάτι τέτοιες διακηρύξεις για να ρίχνουν στάχτη και στα δικά τους τα μάτια.
Ο Τζόελ Μπάκαν, καναδός νομικός και κινηματογραφιστής, σημειώνει στο σημαντικό του βιβλίο Η Εταιρεία [στα ελληνικά κυκλοφορεί, σε μετάφραση Αγγελικής Βάσιλα, από τις εκδόσεις ΚΨΜ] ότι τον 19ο αιώνα το αμερικανικό δίκαιο άρχισε να μεταχειρίζεται τις εταιρείες ως ενεργούντα άτομα. Στο γερμανικό δίκαιο η κατασκευή της έννοιας του νομικού προσώπου ήρθε λίγο αργότερα. Η διαφορά ωστόσο ανάμεσα σε φυσικά και νομικά πρόσωπα είναι κρίσιμη: Τα φυσικά πρόσωπα έχουν συνείδηση, τα νομικά όχι.
Οι άνθρωποι παλεύουν με τη συνείδησή τους. Τους βασανίζει. Θέλουν να την καθησυχάζουν. Χωρίς συνείδηση δεν νοείται ψυχική υγεία. Άνθρωποι χωρίς συνείδηση αποτελούν ψυχοπαθολογικές περιπτώσεις. Για τον λόγο αυτό, ο Μπάκαν χαρακτηρίζει τις μεγάλες εταιρείες ψυχοπαθείς. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά μια ψυχοπαθούς προσωπικότητας; Γλωσσική επιδεξιότητα που θαμπώνει και ασκεί μια επιφανειακή γοητεία, υπερβολικά υψηλό αίσθημα αυτοπεποίθησης, παθολογική ψευδολογία, συμπεριφορές που στόχο έχουν την εξαπάτηση και τη χειραγώγηση των άλλων, απουσία συνείδησης, απουσία συναισθημάτων, καμία ανάληψη ευθύνης για ίδιες πράξεις και παραλείψεις.
Αυτή δεν είναι μια καλή περιγραφή και για τις μεγάλες εταιρείες; Και μάλιστα τόσο καλύτερη και ακριβέστερη, όσο μεγαλύτερες είναι; Και η Φολκσβάγκεν είναι μια πολύ μεγάλη εταιρεία.