Γιατί να μελετάμε τους κλασικούς;

Στην εποχή μας, που οι ανθρωπιστικές σπουδές υποχωρούν διαρκώς στο όνομα της υπηρέτησης των αναγκών της αγοράς, η μελέτη των κλασικών αποτελεί επιλογή προς την κατεύθυνση της απελευθέρωσης του σύγχρονου ανθρώπου από το ασφυκτικό πλαίσιο των καταναγκασμών που επιβάλλει ο «παγκόσμιος Μινώταυρος» προκειμένου να καταβροχθίσει «τον πλούτο των εθνών». Με την επάνοδο του ουμανιστικού πνεύματος στη ζωή των σύγχρονων κοινωνιών, ο homo universalis δεν θα έχει την ανάγκη της διάκρισης ανάμεσα σε ανθρωπιστικές και θετικές επιστήμες.
Μ’ αυτό το πνεύμα η Εκπαίδευση πρέπει να αποβλέπει στη «γενική εποπτεία της ζωής» μέσω της καλλιέργειας πνεύματος διαρκούς αναστοχασμού και κριτικής επαναξιολόγησης των παρεχόμενων γνώσεων, των κοινωνικών θεσμών και των ανθρώπινων σχέσεων, για την υπέρβαση της κρίσης αξιών που μαστίζει τις σύγχρονες κοινωνίες.
Στην υστέρηση της πλειονότητας των σημερινών μαθητών σε ό,τι αφορά το ενδιαφέρον τους για το σχολείο και τη μόρφωση, στη συμπεριφορά τους απέναντι στο σχολείο, στους καθηγητές, στους γονείς τους καθώς και έξω στους δημόσιους χώρους, μπορεί να δει κανείς, κοντά στα άλλα, ως σημαντικό παράγοντα την υποχώρηση της ανθρωπιστικής παιδείας και του κλασικού υποδείγματος.
Τα κλασικά γράμματα έχουν απαξιωθεί ως θυσία στο πνεύμα της εποχής, αλλά σε ό,τι αφορά τη χώρα μας η ευθύνη αγγίζει και τους διδάσκοντες όσο και, κυρίως, την πολιτεία. Αν μάλιστα λάβουμε υπόψη ότι στους φιλολόγους μόνους, σχεδόν αποκλειστικά, ανατίθεται το βαρύ έργο της διαμόρφωσης και της καλλιέργειας του χαρακτήρα και της εν γένει συμπεριφοράς των νέων, αντιλαμβανόμαστε πόσο αυτή η παραμέληση της ανθρωπιστικής παιδείας μπορεί να ευθύνεται για την εικόνα που δείχνουν προς τα έξω οι μαθητές.
Είναι βέβαιο ότι τα Μαθηματικά οξύνουν την κρίση, η Φυσική και η Χημεία εισάγουν τους μαθητές στα μυστικά της φύσης και της εξέλιξης, αλλά είναι επίσης βέβαιο ότι δεν αγγίζουν ζητήματα προσωπικής συμπεριφοράς, κοινωνικοποίησης, αναζήτησης κοινωνικών προτύπων και οράματος. Παραφράζοντας τον Άλμπερτ Αϊνστάιν, που έλεγε ότι «τον χρόνο μας πρέπει να τον μοιράζουμε ανάμεσα στην πολιτική και τα Μαθηματικά…», θα έλεγα ότι εμείς οι φιλόλογοι θα πρέπει να μοιράζουμε τον χρόνο μας ανάμεσα στην πολιτική και στους κλασικούς, και πιο πολύ στους κλασικούς, γιατί εκεί εμπεριέχεται και η πολιτική στην καλύτερη εκδοχή της.
Εκπαίδευση, λοιπόν, στοχευμένη προς το ανθρωπιστικό ιδεώδες. Το ζητούμενο, βέβαια, είναι να κάνουμε πιο ελκυστική, πιο ενδιαφέρουσα και πιο αποδοτική τη διδασκαλία των κλασικών γραμμάτων. Να πείσουμε τους μαθητές, αφού πρώτα πεισθούμε οι ίδιοι, για το όφελος που μπορούν να έχουν από την κλασική παιδεία γενικά και από τα Αρχαία Ελληνικά ειδικότερα. Να μην είναι παθητικοί έως αδιάφοροι αποδέκτες του μαθήματος αλλά συμμέτοχοι και συνυπεύθυνοι στην προσπάθεια κατανόησης και μετάφρασης του αρχαίου κειμένου, με όλο τους το μυαλό και με το υποχρεωτικό, έστω, καταρχάς ενδιαφέρον τους για κάτι από το οποίο αναμφισβήτητα μόνο κέρδος θα έχουν.

Ριζική αναμόρφωση του εκπαιδευτικού συστήματος

Δεν προτείνω, φυσικά, να γυρίσουμε στα παραδοσιακά πρότυπα (προγράμματα σπουδών, τρόπος διδασκαλίας, ποιότητα των βιβλίων), αφού άλλωστε η αποτυχία τους είναι δεδομένη. Είναι απόλυτη προτεραιότητα να ξαναδούμε τη φιλοσοφία της Εκπαίδευσης στο πλαίσιο της γενικότερης παιδείας που πρέπει να παίρνουν οι νέοι, να ξεκαθαρίσουμε επιτέλους τι περιμένουμε από την Εκπαίδευση και τι είδους παιδεία θέλουμε να δώσουμε στις νεότερες γενιές. Όλα πρέπει να αναμορφωθούν ριζικά: προγράμματα, βιβλία, μέθοδοι διδασκαλίας, ώστε να ξανακερδίσουμε το ενδιαφέρον και την εμπιστοσύνη των νέων, για τη δημιουργία ενός άλλου κόσμου, που θα είναι πιο κοντά στον κόσμο που ονειρεύονται.
Όποιοι έχουν προβληματιστεί, βασανιστεί και έχουν δοκιμάσει άλλες μεθόδους προσέγγισης τόσο της κλασικής παιδείας όσο και των μαθητών θα μπορούσαν να συνεισφέρουν σε έναν εθνικό διάλογο, σε μια εθνική προσπάθεια, υπερκομματική (όχι διακομματική), αναμόρφωσης των προγραμμάτων σπουδών και επαναπροσέγγισης των νέων με άλλο πνεύμα, που θα ικανοποιεί τις ανάγκες όχι αυτών που θέλουν να αποφασίζουν για τους νέους χωρίς τους νέους, αλλά μαζί με αυτούς και γι’ αυτούς.
Μέσα από την ολική και σε βάθος αναμόρφωση του προγράμματος σπουδών, από τη μια, και τη συστράτευση των λειτουργών της Εκπαίδευσης σ’ έναν αγώνα αλλαγής «κλίματος», από την άλλη, να επιχειρηθεί η ουσιαστική αξιοποίηση της κλασικής ανθρωπιστικής μας κληρονομιάς, στο πλαίσιο μιας δημοκρατικής παιδείας που θα διαπαιδαγωγεί δημοκρατικούς πολίτες.
Η εκπαίδευση των εκπαιδευτικών, με ευθύνη και της πολιτείας, αποτελεί, ιδιαίτερα στις μέρες μας, ύψιστη προτεραιότητα. Από την άλλη, όποιος καθηγητής σε οποιαδήποτε φάση της διδακτικής του πορείας πιστέψει ότι έκλεισε τον κύκλο της επιμόρφωσης για την αυτο-βελτίωσή του, αυτός ο καθηγητής καλό είναι να συνταξιοδοτείται πάραυτα. Κι επίσης, απευθυνόμενος στους συναδέλφους εκπαιδευτικούς, θα ήθελα να τους πω: Εσείς μην καταδεχτείτε ποτέ να πείτε: «Τόσο με πληρώνουν, τόσο δουλεύω»! Από τη στιγμή που θα μπείτε στην τάξη, έχετε αποκλειστικά όλην την ευθύνη απέναντι στους μαθητές σας. Μια ευθύνη που δεν μπορείτε να τη μοιραστείτε με κανέναν.
Σήμερα γίνεται πολύς λόγος για την ηλικιακή γήρανση και για την ανάγκη ανανέωσης του εκπαιδευτικού προσωπικού στα σχολεία. Είναι αυτονόητο ωστόσο ότι η ηλικία από μόνη της δεν μπορεί να αποτελεί κριτήριο αξιολόγησης των εκπαιδευτικών. Οι νέοι εκπαιδευτικοί θα πρέπει να φέρουν στα σχολεία μια νέα αύρα, από την οποία δεν μπορεί να λείπει η γνώση, το βασικό εφόδιο του δασκάλου. Από εκεί και πέρα, το πόσο καλά θα σταθούν στην τάξη εξαρτάται κατ’ αρχάς από το πόσο καλά προετοιμασμένοι θα πάνε. Αυτό έχει να κάνει τόσο με το αντικείμενο που θα διδάξουν όσο και με την «ηθοποιία» στην παράσταση που πρέπει να δίνουν κάθε φορά μέσα στην τάξη ως εκπαιδευτικοί. Καθένας, καθεμιά τους στο δικό του στιλ. Και, παρόλο που ακούγεται μαξιμαλιστικό και αλαζονικό ίσως, πιστεύω πως για το ξεπέρασμα της κρίσης που βιώνουμε ως χώρα και ως Ευρώπη, κάποιο ρόλο πρέπει να έχουν και οι εκπαιδευτικοί, που διαπαιδαγωγούν τις νεότερες γενιές, τους αυριανούς πολίτες, οι οποίοι θα είναι αναγκασμένοι να φτιάξουν έναν καινούργιο κόσμο, πιο ανθρώπινο από αυτόν, που με μεγάλες ενοχές τους παραδίδουμε.
Άνοιγμα στις κοινωνικές συνιστώσες (και όχι χύμα στην «κοινωνία», που σε τελική ανάλυση δεν σημαίνει και τίποτα) και αναζήτηση – αξιοποίηση κάθε γόνιμης έως και ρηξικέλευθης πρότασης και όχι μονιμοποίηση της νομιμοποιημένης αυτο-αναφοράς, που έχει περικλείσει μέσα σε απρόσιτα τείχη την πανεπιστημιακή ιδίως κοινότητα, με όλο το ανανταπόδοτο κόστος για την κοινωνία.
Τα τελευταία χρόνια γίνεται στη χώρα μας λόγος γενικά για έλλειμμα παιδείας και πνευματικότητας, που ξεκινάει από τους λεγόμενους ανθρώπους της διανόησης και επεκτείνεται στην ευρύτερη κοινωνική κατηγορία αυτών που διεκδικούν τίτλους μιας κάποιας εγγραμματοσύνης και ενός ανάλογου πολιτισμικού επιπέδου. Το διακύβευμα όλης αυτής της κατάστασης αφορά κυρίως τους νέους ανθρώπους, αν και πίσω απ’ αυτούς κρύβεται η ενοχή και η ευθύνη των μεγαλυτέρων.
Στον βαθμό που ισχύει αυτή η άποψη, μέσα σε ένα τέτοιο κλίμα καλούνται οι εκπαιδευτικοί να επωμισθούν βαρύ έργο: την επανάσταση των συνειδήσεων, με πρώτο και κύριο πεδίο δράσης τη νεότητα. Είναι προφανές ότι αυτόν τον τιτάνιο αγώνα είναι απαραίτητο να τον στηρίξουν τόσο η υπεύθυνη πολιτεία όσο και κάθε συνειδητός πολίτης – γονιός και η κοινωνία συνολικά. Σε αυτό το αναγκαστικό πλαίσιο θα κινηθούν οι δάσκαλοι και οι καθηγητές, υπερβαίνοντας τόσο τον εαυτό τους όσο και την κοινωνική συνθήκη που επικρατεί στις μέρες μας. Είναι ένα στοίχημα που πρέπει να κερδηθεί, προκειμένου να έχει μέλλον αυτός ο τόπος. Άλλωστε, δεν θα είναι η πρώτη φορά στην ιστορία της χώρας μας που θα αναλάβουν ένα τέτοιο καθήκον οι πεπαιδευμένοι και οι παιδαγωγοί.