ΚΩΝ/ΝΟΣ ΔΕΣΠΟΤΟΠΟΥΛΟΣ: «ΓΙΑΤΙ ΔΕΝ ΥΠΟΓΡΑΦΩ ΤΗ ΔΗΛΩΣΗ ΜΕΤΑΝΟΙΑΣ»

ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΟ: ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ ΣΤΗ ΔΗΜΟΣΙΟΤΗΤΑ ΤΟ ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΔΕΣΠΟΤΟΠΟΥΛΟΥ ΣΤΗ ΜΑΚΡΟΝΗΣΟ ΣΤΙΣ 29/5/1948

Του ΓΙΩΡΓΟΥ ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΥ*

Τους ανθρώπους μεγάλους τους κάνουν τα έργα τους και η στάση ζωής που τηρούν σ’ όλο τους τον βίο. Ο Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος, που «έφυγε» από τη ζωή την Κυριακή 7/2/16, αντεπεξήλθε και στις δύο αυτές προϋποθέσεις ώστε, δικαίως, να θεωρείται η κορυφαία φυσιογνωμία των γραμμάτων και της επιστήμης στη χώρα μας.  

Το επιστημονικό του έργο είναι γνωστό και εύκολα προσβάσιμο για όποιον ενδιαφέρεται, καθώς άφησε πίσω πλήθος βιβλίων και δημοσιευμάτων. Τη στάση ζωής όμως που τον χαρακτήρισε ως άνθρωπο, τις αξίες και τις αρχές που την καθόρισαν, οφείλουμε να τις αναζητήσουμε στην ιστορική του διαδρομή.

Δεν είναι εύκολο να γίνει κάτι τέτοιο, καθότι ο Κ. Δεσποτόπουλος δεν ήταν άνθρωπος που επιζητούσε τη δημοσιότητα και η απαράμιλλη σεμνότητά του αποτελεί εμπόδιο για όποιον θα ήθελε να αναζητήσει, σ’ αυτή την πλευρά, τα τεκμήρια της μεγαλοσύνης του.  

Τον Ιούλιο του 1947, ο Κ. Δεσποτόπουλος απολύθηκε από το Πανεπιστήμιο όπου δίδασκε ως υφηγητής Φιλοσοφίας του Δικαίου. Με τις διώξεις του Ιουλίου του 1947 (το περιβόητο πογκρόμ του τότε υπουργού Δημόσιας τάξης Ναπολέοντα Ζέρβα) συνελήφθη και μαζί με χιλιάδες άλλους μεταφέρθηκε στην Ψυττάλεια κι από εκεί εξορίστηκε στην Ικαρία.  

Επανήλθε λίγο αργότερα στην Αθήνα με απόφαση της κυβέρνησης Σοφούλη. Στα τέλη Σεπτεμβρίου του 1947 κλήθηκε να υπηρετήσει στον στρατό ως έφεδρος αξιωματικός. Έτσι, από το στρατόπεδο Χαϊδαρίου, τον Νοέμβριο του ίδιου έτους, μετατέθηκε στο στρατόπεδο της Μακρονήσου και παρουσιάστηκε στο Γ’ Κέντρο Παρουσίας Αξιωματικών.  

Όπως ο ίδιος αναφέρει στα απομνημονεύματά του («Αναπολήσεις», τόμος Β’, σελ. 130), μέχρι τα τέλη Μαρτίου του 1948 η ζωή του στη Μακρόνησο δεν περιείχε διώξεις και βασανιστήρια. Αυτά άρχισαν από εκεί και μετά, με αποτέλεσμα η ζωή του πολλές φορές να τεθεί σε κίνδυνο.  

Θα μπορούσε να τα είχε αποφύγει όλα αυτά αν υπέγραφε δήλωση μετανοίας. Δεν το έπραξε κι έμεινε έγκλειστος στο κάτεργο της Μακρονήσου ως το 1950. Αρνήθηκε να υπογράψει επικαλούμενος την Ελλάδα, την επιστήμη του, τις αξίες του ελληνικού πολιτισμού, τις αξίες που πρέπει να διέπουν τον άνθρωπο του πνεύματος.  

ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ  

Η «Εφημερίδα των Συντακτών» φέρνει σήμερα, για πρώτη φορά, στη δημοσιότητα τα ιστορικά στοιχεία εκείνης της άρνησης που φωτίζουν – ενδεχομένως όσο τίποτε άλλο σ’ αυτόν τον βαθμό – την προσωπικότητα του Κ. Δεσποτόπουλου. Είναι το υπόμνημα που κατέθεσε στη Μακρόνησο με το οποίο αρνείται να υπογράψει δήλωση μετανοίας, εξηγώντας τους λόγους που τον υποχρεώνουν να ενεργήσει κατ’ αυτόν τον τρόπο.    

Το δισέλιδο χειρόγραφο υπόμνημα του Κ. Δεσποτόπουλου, στο τέλος του οποίου διακρίνονται η υπογραφή του και η ημερομηνία  

Πρόκειται για ένα έγγραφο μεγάλης αξίας το οποίο ξεπερνά τον ίδιο, καθώς αποτελεί πηγή έμπνευσης, αρχών, φρονηματισμού και προτύπου στάσης ζωής τόσο για τους απλούς Έλληνες πολίτες όσο και για τους πνευματικούς ανθρώπους αυτής της χώρας.  

Σε μια εποχή που αξίες και αρχές δοκιμάζονται, αμφισβητούνται και βρίσκονται σε κρίση, το παράδειγμα του Κ. Δεσποτόπουλου δείχνει έναν δρόμο που, μάλλον, πρέπει να ξαναδιαβούμε.  

Το υπόμνημα αυτό αποτελεί – κατά την άποψή μας – ένα από τα κορυφαία πνευματικά κείμενα στη σύγχρονη ελληνική ιστορία. Ας το παρακολουθήσουμε:    

«ΗΘΙΚΟΣ ΑΚΡΩΤΗΡΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΑΧΡΗΣΤΕΥΣΙΣ»

«Προς το

Παρά τω Γ.Κ.Π.Α. Προανακριτικόν Γραφείον

Υπόμνημα

του εφέδρου ανθ/γού Πεζικού Δεσποτοπούλου Κων/νου  

Ο υπογεγραμμένος έφεδρος Ανθυπολοχαγός Πεζικού Δεσποτόπουλος Κωνσταντίνος, διατελέσας εν τω πολιτικώ βίω υφηγητής της φιλοσοφίας του δικαίου εν τω Πανεπιστημίω Αθηνών και συγγραφεύς βιβλίων ηθικής και φιλοσοφίας καθόλου, εις συμπλήρωσιν της ενώπιον υμών γραπτής καταθέσεως, και ειδικώς ως προς τους λόγους δι’ ους είναι ηθικώς αδύνατος δι’ εμέ η υπογραφή της αιτηθείσης «δηλώσεως», έχω να προσθέσω τα εξής:  

Η δήλωσις αύτη, επιβαλλομένη ουχί εις πάντας τους Έλληνας αξιωματικούς αλλ’ ειδικώς εις εμέ και ωρισμένους άλλους, προϋποθέτει μειωμένην ηθικήν κατάστασιν εμού και αυτών, και ενέχει την έννοιαν απεμπολήσεως ωρισμένου παρελθόντος, «μετανοίας», «ανανήψεως» (οίαν δεν θα είχεν, εάν επεβάλλετο εις πάντας τους Ελληνας αξιωματικούς).  

Είναι όμως εξουθενωτικόν διά το κύρος του πνεύματος, να εμφανισθή ούτω εις τοιαύτην αντίφασιν με τον εαυτόν του, με τοιούτον άθλιον, απεμπολητέον παρελθόν εις κατ’ εξοχήν Ελλην καθηγητής της ηθικής φιλοσοφίας, καθηγητής της αρετής, της ελληνικής (μη έχων άλλωστε εις το παρελθόν του ουδέν, όπερ δύναται ν’ αποτελέσει αντικείμενον μετανοίας).  

Περαιτέρω όμως η αυτή δήλωσις παρέχει ως εκ τούτου ισχυράν υπόνοιαν, ότι γίνεται παρά συνείδησιν (υπό το κράτος των βαρειών συνθηκών της ειδικώς αυστηράς στρατιωτικής πειθαρχίας) ότε δίδεται η εντύπωσις η φρικτή διά τους πνευματικούς ανθρώπους, ότι το πνεύμα, η φιλοσοφία, και δη η ελληνική φιλοσοφία, με την υψηλήν παράδοσιν της σωκρατικής ισαπολύτου ανεξαρτησίας από των εγκοσμίων ατυχιών, αισχρώς ήδη προδίδων εαυτήν, υποκύπτουσα εις την επίσεισιν ή και επιβολήν σωματικών κακώσεων ή άλλων ομοίων.  

Όθεν η προκειμένη δήλωσις ενέχει διασυρμόν εν τω προσώπω μου της απροσώπου αξίας του πνεύματος και εμμέσως κατά της Ελλάδος, ήτις εις την συνείδησιν των εκλεκτών ανθρώπων της Οικουμένης ταυτίζεται με την αξίαν του πνεύματος. Τοιαύτην, ήκιστα τιμητικήν, συνέπειαν, όχι καλώς διά το πρόσωπό μου, θα είχεν η παρ’ εμού υπογραφήν δηλώσεως και μάλιστα με απήχησιν δυσμενεστάτην όχι εις το εσωτερικόν μόνον.  

Και υπάρχει βεβαίως και η άλλη σοβαρά άποψις, ότι εκ της αυτής πράξεως θα επήρχετο ηθικός ακρωτηριασμός και ούτω παιδαγωγική αχρήστευσις μιας από τας πρώτας – ας συγχωρηθή ο αναγκαίος ενταύθα αυτοχαρακτηρισμός – παιδαγωγικάς μονάδας του Έθνους, προς ζημίαν σοβαράν του ζωντανού πολιτισμού αυτού, του τιμιωτέρου καθ’ ημάς στοιχείου της ζωής του και εις μίαν τόσον κρίσιμον ώραν της ιστορίας του.  

Τοιαύτης βαρύτητος λόγοι στηρίζουν την εμμονήν μου εις το περιεχόμενο του εθνικού χρέους μου, όπως η πνευματική και ηθική ηλικία μου μου επέτρεψαν να το συλλάβω.  

Μετά σεβασμού

Κ. Δεσποτόπουλος

Εν ΓΣΤ 902β 29-5-1948»