Αποανάπτυξη ή κατάρρευση;

​Όπως το διατυπώνει ο Κάρλος Τάιμπο, που είναι συγγραφέας και καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Αυτόνομο Πανεπιστήμιο της Μαδρίτης και σήμερα ένας από τους βασικούς θεωρητικούς της Αποανάπτυξης:

Η αποανάπτυξη, βασισμένη στην αυτο-επάρκεια και την εκούσια απλότητα, φαίνεται να απορρέει από μια μη βίαιη και αντιαυταρχική φιλοσοφία. Από την άλλη, θέση της δεν είναι η παραίτηση από τις απολαύσεις της ζωής. Απεναντίας, διεκδικεί κατηγορηματικά την ανάκτησή τους, απορρίπτοντας την απατηλή λάμψη της αλόγιστης κατανάλωσης. [..]

Ο βασικός στόχος της έννοιας της αποανάπτυξης

[1]

είναι η αποαποικιοποίηση της ατομικής και κοινωνικής συνείδησης από την ιδεολογία της ανάπτυξης μέσα από την κριτική της και μέσα από την προώθηση του κριτικού πνεύματος έναντι της δογματικής σκέψης και του προπαγανδιστικού λόγου.

Το ιδεολόγημα της ανάπτυξης κατέχει θέση θρησκείας μετά τον 2ο παγκόσμιο πόλεμο, που μας λέει ότι η οικονομική ανάπτυξη είναι μια ευλογία από τον Θεό, ότι μέσω αυτής έχουμε κοινωνική συνοχή, επαρκείς δημόσιες/κοινωνικές υπηρεσίες, υψηλά επίπεδα κατανάλωσης και πως η φτώχεια, η ανισότητα και η ανεργία θα εκλείψουν, αφού μέσα από την συνεχή ανάπτυξη θα μεταβούμε σε «κοινωνίες αφθονίας» .

 Αλλά στην ουσία είναι μια δεισιδαιμονία. Η οικονομική ανάπτυξη δεν παράγει απαραίτητα την κοινωνική συνοχή, ενώ η σχέση της με τη δημιουργία θέσεων εργασίας είναι πολύ αδύναμη. 

Προκαλεί συχνά περιβαλλοντικές παρεμβάσεις μη αναστρέψιμες και κάνει πιθανή την εξάντληση βασικών πόρων. Η «ανάπτυξη» στην περίπτωση των «πλούσιων» χωρών, οφείλεται στην λεηλασία των πόρων των «φτωχών» χωρών. Αλλά και σε προσωπικό επίπεδο, διευκολύνει την εδραίωση ενός δουλικού τρόπου ζωής που μας καλεί να συγχέουμε την ευτυχία με την κατανάλωση.

Αν ζούμε σε έναν πλανήτη με περιορισμένους πόρους δεν φαίνεται να έχει νόημα να φιλοδοξούμε να αναπτυσσόμαστε  απεριόριστα. Σχετικά με αυτό, υπάρχει ένας καθοριστικός δείκτης που είναι το οικολογικό αποτύπωμα. Αυτός ο δείκτης μετρά την επιφάνεια του πλανήτη που χρειαζόμαστε για να διατηρήσουμε τις οικονομικές δραστηριότητες που υπάρχουν σήμερα. Για παράδειγμα, το οικολογικό αποτύπωμα της Ελλάδας είναι 3,5.

 Αυτό σημαίνει πως για να διατηρηθούν οι οικονομικές δραστηριότητες που υπάρχουν σήμερα στην Ελλάδα χρειάζεται τρεις φορές τουλάχιστον η επικράτεια της Ελλάδας. Και επειδή δεν μπορούμε να επεκταθούμε εκτός συνόρων, το άλυτο αυτό στην ουσία πρόβλημα το λύνουμε με τον πιο άσχημο τρόπο: μεγάλο μέρος της νεολαίας μας μεταναστεύει στο εξωτερικό, ενώ ταυτόχρονα εφαρμόζουμε μια άνευ προηγουμένου πίεση στις μελλοντικές γενιές και σε πολλούς από τους κατοίκους των χωρών του Νότου και τα μέλη άλλων ειδών με τα οποία μοιραζόμαστε τον πλανήτη.

Από τον Καστοριάδη μπορούμε να ενστερνισθούμε δύο παρατηρήσεις: 1) οι άνθρωποι που απαιτούν ριζικές αλλαγές έχουν απορριφθεί ως αδιόρθωτοι ονειροπόλοι ουτοπιστές-βασικά από τα κυρίαρχα ΜΜΕ- ενώ αντίθετα, οι πολιτικοί που βρίσκονται στην εξουσία, μας παρουσιάζονται ως άνθρωποι που έχουν αντικειμενικές απαντήσεις σε όλα τα σημαντικά προβλήματα- μέσα από την πλύση εγκεφάλου που κάνουν στους πολίτες- καταναλωτές των κομματικών προγραμμάτων τους.

2) Στα δύσκολα και πολύ ευαίσθητα σενάρια δεν θα πρέπει να ενεργούμε όπως ένας-κάθε άλλο παρά συνετός- γονιός, στον οποίο ανακοινώνουν πως είναι πολύ πιθανό το παιδί του να έχει μια σοβαρή ασθένεια και αυτός αντί να φροντίσει να εξακριβώσει εάν η διάγνωση είναι ακριβής ή όχι, αντιδρά λέγοντας: «Λοιπόν, είναι πιθανό το παιδί μου να έχει μια σοβαρή ασθένεια, μπορεί όμως και να μην έχει, οπότε μπορώ να μείνω με τα χέρια σταυρωμένα». Αυτή η τελευταία αντίδραση είναι ωστόσο, η απάντηση του ανθρώπινου είδους στην οικολογική κρίση.

 

Πάμε για Κατάρρευση;

Υπάρχει σοβαρός κίνδυνος μιας γενικής κατάρρευσης του συστήματος, σε σύντομο χρονικό διάστημα. Υπάρχει κίνδυνος η κατάρρευση να μη συμβεί σε εκατό χρόνια, αλλά μεταξύ 2020 και 2050. Αυτή μεταφράζεται στην κατάρρευση όλων των θεσμών και των σχέσεων που γνωρίζουμε σήμερα. Και θα έχει χαρακτήρα μη αναστρέψιμο. Όταν οι κοινωνίες γίνονται όλο και πιο σύνθετες, για να λύσουν τα προβλήματά τους απαιτούν κάθε φορά μεγαλύτερη παραγωγή, μεγαλύτερη κατανάλωση και μεγαλύτερες ποσότητες ενέργειας σε μια εποχή που η ενέργεια αρχίζει να σπανίζει.

Παρά το γεγονός ότι υπάρχουν δύο κύριες αιτίες για την κατάρρευση – η

κλιματική αλλαγή

  και η

εξάντληση

των πρώτων υλών- πρέπει να δοθεί προσοχή και σε άλλες- φαινομενικά μικρότερες αιτίες- που θα μπορούσαν να πολλαπλασιάσουν τα προβλήματα. Αυτές είναι: τα

δημογραφικά προβλήματα

, η

περιθωριοποίηση των γυναικών

, η

λεηλάτηση του πλούτου του Νότου

. Σήμερα

δ

ίνουμε μεγαλύτερη προσοχή στην χρηματοπιστωτική κρίση και το χρέος, και αυτό είναι λογικό. Εάν όμως η κάθε μία από αυτές τις κρίσεις ξεχωριστά είναι ανησυχητική, ο συνδυασμός τους καταλήγει εκρηκτικός.

Ο καπιταλισμός ήταν και είναι ένα σύστημα που έχει ιστορικά επιδείξει μια τεράστια ικανότητα προσαρμογής στις διάφορες προκλήσεις. Το μεγάλο ερώτημα σήμερα όμως είναι το αν δεν χάνει τα φρένα που στο παρελθόν του επέτρεψαν να επιβιώσει. Η μη προβλεψιμότητα με την οποία ο καπιταλισμός αντιμετωπίζει την οικολογική κρίση δείχνει ότι γρήγορα πηγαίνει σε μια φάση της τελικής διάβρωσης, από την οποία έχει μόνο μία διέξοδο: τον

οίκο-φασισμό

, μια προοπτική που βασίζεται στην ιδέα ότι πολλοί άνθρωποι στον πλανήτη περισσεύουν. Δρα περιθωριοποιώντας αυτούς που περισσεύουν. 

Αυτό το κάνει ήδη και στην πιο σκληρή του εκδοχή, τους εξοντώνει, κάθε φορά περισσότερο συνειδητοποιημένος  για την επικείμενη γενική έλλειψη και όλο και πιο αποφασισμένος να διατηρήσει τους σπάνιους πόρους σε λίγα χέρια.

Αλλά ένα σοβαρό πρόβλημα για τον οίκο-φασισμό είναι ότι οι δομές της εξουσίας είναι συγκεντρωτικές και κάνουν εντατική χρήση της ενέργειας και της τεχνολογίας και θα πληγούν από την κατάρρευση και οι ίδιοι οι καπιταλιστές, με αποτέλεσμα οι ικανότητες τους για δράση θα περιοριστούν. 

Μεγαλύτερη πιθανότατα από τον οικοφασισμό, ίσως, έχει ένα σενάριο

νεοφεουδαρχισμού

, με τους παλιούς καπιταλιστές κυρίαρχους να αντιμετωπίζουν τους «από κάτω» τους, υπαλλήλους και υποτελείς -δουλοπάροικους.

Σε κάθε περίπτωση βέβαια, ο καπιταλισμός έχει την ικανότητα να αποφεύγει να κάνουμε σημαντικές ερωτήσεις. Λέει, για παράδειγμα, ότι μπορεί και πρέπει να αναζητηθούν νέες πηγές ενέργειας που θα μας επιτρέψουν να διατηρήσουμε ή και να αυξήσουμε αυτά που έχουμε κατακτήσει. Να μην ανησυχούμε γιατί θα εξασφαλισθεί για τον καθένα ένα μεγαλύτερο κομμάτι

πίττας

. 

Την ερώτηση όμως που δεν καταφέρνει να μην κάνουμε στους εαυτούς μας-οι «απο κάτω»-είναι:

μας ενδιαφέρει να διατηρήσουμε αυτό που έχουμε ή, αντίθετα, θα μπορούσαμε να κάνουμε άνετα χωρίς πολλά από τα στοιχεία της πίττας τους;Μια από τις λίγες απαντήσεις σε αυτό το ερώτημα που έχουμε στα χέρια μας, είναι αυτή που ζητά και επιδιώκει τη δημιουργία αυτοδιαχειριζόμενων, αυτόνομων, αποεμπορευματοποιημένων και αποπατριαρχικών χώρων. Αυτοί οι χώροι υπάρχουν εδώ στην Ελλάδα της κρίσης για παράδειγμα, όπως υπάρχουν και στην Ισπανία, καθώς και στη Νότια Ευρώπη. Έχει μεγάλη σημασία να προσπαθήσουμε να τους ενώσουμε και να τονίσουμε τη διάσταση της αντιπαράθεσής τους με το κεφάλαιο και το Κράτος. Να ακολουθήσουμε μια διαδικασία «οι από κάτω», που θα κάνει πιο πιθανό όχι να αποφευχθεί η κατάρρευση, αλλά μάλλον, για να εκπαιδεύσουμε τους εαυτούς μας να μπορέσουμε να ζήσουμε στο στάδιο μετά την κατάρρευση.

Ποια είναι λοιπόν η πρόταση;

Πριν από σαράντα χρόνια καταγράφηκε στην Ευρώπη π.χ. ,μια σύγκρουση ανάμεσα στο ειρηνιστικό κίνημα, που ζητούσε το κλείσιμο των εργοστασίων της πολεμικής-στρατιωτικής βιομηχανίας, και στα συνδικάτα, τα οποία αντίθετα διεκδικούσαν την διασφάλιση των θέσεων εργασίας σε αυτά τα εργοστάσια.

Αυτό που πρέπει να γίνει σήμερα είναι μια παρόμοια συζήτηση, που να αγγίζει, όμως, όλους τους οικονομικούς τομείς που είναι υπεύθυνοι για την μεγέθυνση του οικολογικού αποτυπώματος. Δηλαδή ότι πρέπει να μειώσουμε σημαντικά τη δραστηριότητα της αυτοκινητοβιομηχανίας, της βιομηχανίας των αερομεταφορών, την κατασκευή, την ίδια τη στρατιωτική βιομηχανία, τη διαφήμιση.

Μα τότε-θα αντιτείνουν οι σημερινοί ιθύνοντες- θα δημιουργηθούν εκατομμύρια άνεργοι στην ΕΕ. Πώς θα λυθεί αυτό το πρόβλημα; Από τη μία υποτίθεται ότι θα τονώσουμε την ανάπτυξη των οικονομικών δραστηριοτήτων που συνδέονται με τις κοινωνικές ανάγκες και το φυσικό περιβάλλον, και, από την άλλη, ότι θα κατανεμηθεί πιο δίκαια η εναπομείνασα εργασία στους τομείς της οικονομίας που θα συνεχίσουν να υπάρχουν για την ικανοποίηση των κοινωνικών αναγκών.

Γενικότερα η κατεύθυνση μπορεί να είναι:

• «από-ανάπτυξη εδώ» (όπου υπάρχει μεγάλο οικολογικό και κοινωνικό αποτύπωμα, σχεδόν σε όλους τους τομείς στις βιομηχανικές χώρες)
• «συντήρηση εκεί»( όπου υπάρχει βιωσιμότητα)
• «ανάπτυξη παραπέρα»( όπου μειώνεται το οικολογικό και κοινωνικό αποτύπωμα, όπως π.χ. με την αγροτική οικογεωργία με την οποία μπορούμε να πετύχουμε μετατροπή, μεγάλου μέρους της περίσσειας του διοξειδίου του άνθρακα της ατμόσφαιρας σε εδαφολογικό άνθρακα και έτσι να «ξαναψυχθεί» η γη: πρόταση της παγκόσμιας οργάνωσης των μικροαγροτών Via Campecina)

Το αποτέλεσμα του συνδυασμού των παραπάνω αυτών στοιχείων θα είναι να δουλεύουμε λιγότερες ώρες, να διαθέτουμε περισσότερο ελεύθερο χρόνο, να αυξήσουμε την κοινωνική μας ζωή.

Είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι η προοπτική της αποανάπτυξης δεν είναι η παραίτηση, η μελαγχολία και η συρρίκνωση: βασίζεται στη βεβαιότητα ότι μπορούμε να ζήσουμε καλύτερα-να πετύχουμε την ευζωία- με λιγότερα, αν είμαστε φυσικά ικανοί, να αναδιανέμουμε τον πλούτο.

Αλλά η πρόταση της αποανάπτυξης απαιτεί επίσης και τη δημιουργία ενός νέου αξιακού συστήματος και την εισαγωγή άλλων αρχών και αξιών, όπως:

•  Η αποκατάσταση της κοινωνικής ζωής, που έχουμε κατακερματίσει, καθώς είμαστε απορροφημένοι στην παραγωγή, την κατανάλωση και την ανταγωνιστικότητα.
• Η επιλογή δημιουργικών μορφών ψυχαγωγίας απέναντι στις εμπορευματικές μορφές ψυχαγωγίας που προσφέρονται παντού.
• Δίκαιη κατανομή της εργασίας, ένα παλαιό συνδικαλιστικό αίτημα που με την πάροδο του χρόνου φθίνει.
• Μείωση του μεγέθους πολλών υποδομών.
• Αποκατάκτηση της τοπικής ζωής, σε ένα σενάριο επανεμφάνισης των μορφών αυτοδιαχείρισης και της άμεσης δημοκρατίας
• Προσπάθεια για μια αυθόρμητη υιοθέτηση ενός απλού και λιτού τρόπου ζωής.

Παρά τα φαινόμενα, αυτές οι αρχές και οι αξίες είναι πολύ παρούσες στις ανθρώπινες κοινωνίες, ιδίως στις δύσκολες συνθήκες, όπως είναι η περίοδος της σημερινής κρίσης στην Ελλάδα και αλλού: το έργο της φροντίδας από τις δομές αλληλεγγύης, που ως επί το πλείστον διαδραματίζουν οι γυναίκες, ο ίδιος ο θεσμός της οικογένειας και η αλληλεγγύη των μελών της, η σοφία των παλιότερών μας αγροτών, καθώς και πολλών από τους κατοίκους των χωρών του Νότου και των ιθαγενικών λαών[2].

Η

εναλλακτική πρόταση,

μπορεί λοιπόν σύμφωνα με τον Κάρλος Τάιμπο να συνοψιστεί και σε τέσσερα ρήματα, που αρχίζουν από άλφα

[3]

: αποαστικοποιώ, αποτεχνολογοποιώ, αποπατριαρχώ και απλοποιώ τις κοινωνίες μας.

 

Αποαστικοποιώ:

 Γιατί οι πόλεις πια έχουν ξεφύγει από τα χέρια μας. Μια από τις λίγες πειστικές απαντήσεις που έχουμε μπρος στην κατάρρευση είναι αυτή που περνά από την αποκατάσταση πολλών στοιχείων της αγροτικής ζωής και της λαικής σοφίας που τη συνοδεύουν.

 

Αποτεχνολογοποιώ:

 Πρέπει να σκεφτούμε πιο κριτικά γύρω από την κατάσταση πολλών από τις τεχνολογίες που το σύστημα μας χαρίζει και είναι πολύ πιθανό να μην συνιστούν μια απελευθερωτική κατάσταση.

 

Αποπατριαρχώ:

  Το 70 τοις εκατό των φτωχών και 78 τοις εκατό των αναλφάβητων είναι γυναίκες. Οι γυναίκες εκτελούν το 67 τοις εκατό της δουλειάς, αλλά λαμβάνουν το 10 τοις εκατό του εισοδήματος. Υπό αυτές τις συνθήκες, το να σκεφτούμε ότι τα προβλήματα της περιθωριοποίησης των γυναικών, συμβολικά και υλικά, επιλύονται τυχαία είναι σαν να γυρίζουμε την πλάτη μας στην πραγματικότητα.

 

Απλοποιώ:

  Έχουμε αποδεχθεί ολοένα και πιο πολύπλοκες κοινωνίες, με αποτέλεσμα να είμαστε όλο και λιγότερο ανεξάρτητοι. Αν θα θέλαμε να επανακτήσουν την ανεξαρτησία, θα πρέπει να επιδιώξουμε λιγότερο πολύπλοκες κοινωνίες. Τι θα συνέβαινε στην Ελλάδα αν αύριο σταματούσαν να φτάνουν οι προμήθειες πετρελαίου: όλο αυτό εδώ θα βυθιζόταν κυριολεκτικά.

[1] «Πρόκειται για μια διαδικασία πραγματικής μείωσης της παραγωγής και κατανάλωσης, που θα συνοδεύεται από ένα τρόπο ζωής  κατά τη διάρκεια της  οποίας ξανασκεφτόμαστε και επαναϊεραρχούμε τις ανάγκες μας προς την κατεύθυνση της λιγότερης κατανάλωσης και του περισσότερου ελεύθερου χρόνου. Αυτά φαίνεται να μπορούν να σαρκωθούν   μέσα σε μια ατμόσφαιρα «εκούσιας απλότητας» και «συµβιωτικότητας»  μέσω της  αναδιανομής του παραγόµενου πλούτου με στόχο την όσο το δυνατόν µεγαλύτερη κοινωνική δικαιοσύνη, την έμφαση στην πραγµατική αξία χρήσης ενός προϊόντος και όχι στην ανταλλακτική αξία του ως εµπορεύµατος, την ανάδειξη της σημασίας της τοπικής παραγωγής με φτηνές πρώτες ύλες, την επαναχρησιµοποίηση και  την ανακύκλωση καθώς και τους οικολογικούς φόρους. Όλοι οι παραπάνω στόχοι είναι αλληλεξαρτώμενοι». Αποανάπτυξη, το υπέρτατο καθήκον προς την βιόσφαιρα.

 [2] Η ιστορία των ιεραποστόλων και των Ινδιάνων.

Μια ομάδα ιεραποστόλων χαρίζουν στους ιθαγενείς ενός χωριού του Αμαζονίου κάτι καινούργια μαχαίρια για να κόβουν πιο γρήγορα την ξυλεία τους. Μετά από δυο χρόνια επιστρέφουν στην ζούγκλα και δεν βλέπουν κάποια διαφορά. Ρωτούν “τι έγινε με τα μαχαίρια;”. “Τα χρησιμοποιούμε μια χαρά” απάντησαν. “Τώρα μάλιστα έχουμε το διπλάσιο ελεύθερο χρόνο”. Δεν αυξήσανε την ανάγκη τους σε ξυλεία, αλλά διευκολύνθηκαν για να αυξήσουν τον ελεύθερό τους χρόνο. Αυτό θα χρειασθεί να κάνουν και οι άνθρωποι του «αναπτυγμένου» κόσμου: να χρησιμοποιήσουν τις δυνατότητες της σημερινής τεχνολογίας όχι για να μεγιστοποιούν την παραγωγή και τα κέρδη τους αλλά για να πετύχουν για τον συνολικό βίο τους μια ποιότητα στη ζωή τους!

[3] Την έχουμε κωδικοποιήσει από τη μεριά μας σε οκτώ Ε: Το αξιακό σύστημα της ευζωίας (αξιοβίωτης ζωής) που προτείνουμε, περιέχει μια σειρά όρους που- για να τους φέρνουμε εύκολα στη μνήμη μας- τους κωδικοποιήσαμε έτσι ώστε να αρχίζουν όλοι από το γράμμα Ε:

1.

Επιβράδυνση

 στον χρόνο:  Όχι όλο και πιο γρήγορα και επιφανειακά, αλλά 

πιο αργά και σε βάθος!

2.

Εγγύτητα

 στον χώρο: Όχι όλο και πιο μεγάλα, όλο και πιο μακριά και παγκοσμιοποιημένα, αλλά 

πιο μικρά, πιο κοντά και τοπικά!

 

 

3.

Επάρκεια 

στην ιδιοκτησία, στα μέσα και τους πόρους διαβίωσης: Όχι όλο και περισσότερα, αλλά 

ποιότητα, επάρκεια, τα λιγότερα είναι συνήθως αρκετά! 

Όχι μιας χρήσης και με ημερομηνία λήξης, αλλά 

καλύτερα και πιο γερά! 

Όχι απρόσωπα και ομογενοποιημένα, αλλά

 πιο όμορφα και προσωπικά !

4.

Ενσυναίσθηση

 στις διανθρώπινες σχέσεις και στις σχέσεις με τις άλλες μορφές ζωής: Όχι εμπορευματοποίηση και ωφελιμισμός, αλλά αναγνώριση της 

διαφορετικότητας

 και 

συμπάθεια-αλληλοστήριξη!

 

 

5.

Επαναοικειοποίηση 

τόπων, Κοινών συλλογικών αγαθών και χρόνου: Όχι καταστροφή τόπων και Κοινών με «ανάπτυξή» τους και αύξηση του εργάσιμου χρόνου, αλλά 

αποκατάσταση

, 

επανάκτηση

, 

υποστήριξή

 τους και αύξηση του ελεύθερου προσωπικού χρόνου για 

αυτοπραγμάτωση-αυτοανάπτυξη!

6.

Ευρύτητα 

στη γνώση και τις δεξιότητες: Όχι εξειδίκευση και προώθηση του μονοδιάστατου οικονομικού ατόμου, αλλά 

ολιστική πολύπλευρη γνώση

 και 

ολοκληρωμένα πρόσωπα!

7.

Επανανοηματοδότηση

 στη συνείδηση και τη ζωή: Όχι όλο και πιο ανταγωνιστικά, αλλά 

συνεργατικά και αλληλέγγυα! όποιος φροντίζει για όλους, φροντίζει και για τον εαυτό του!

Πηγή: