Ακτινογραφία των ελλήνων ψηφοφόρων

Πώς οι απόψεις των πολιτών για το «αν μας ψεκάζουν» ή «αν ο Θεός υπάρχει» συνδυάζονται με τις θέσεις τους για το ευρώ, τις πολιτικές προτιμήσεις και τις αθλητικές δραστηριότητες

Πώς διαμορφώνονται οι αξιακές πολιτικές και πολιτισμικές αντιλήψεις των Ελλήνων; Πώς συνδυάζονται οι απόψεις για την Ευρώπη και το ευρώ με τις πολιτικές προτιμήσεις και τις αθλητικές δραστηριότητες; Σε έρευνα κοινής γνώμης του 2016 η ΔιαΝΕΟσις επιχείρησε με σειρά ερωτημάτων που αφορούσαν επίκαιρα για την εποχή ζητήματα (Προσφυγικό, κρίση, Μνημόνιο, διεθνείς σχέσεις, ευρώ, δικαιώματα) να συσχετίσει πολιτικές, κομματικές τοποθετήσεις με αξιακά συστήματα.

Στη μελέτη που ακολουθεί η χαρτογράφηση αποκτά κυριολεκτική σημασία. Με ειδικές στατιστικές αναλύσεις, οι απόψεις στα επιμέρους θέματα συνθέτονται και απεικονίζονται με συνεκτικό τρόπο στον δισδιάστατο χάρτη των αξιών και πεποιθήσεων. Γίνεται έτσι εύκολα αντιληπτό ποιες γνώμες σε επιμέρους θέματα, όπως για παράδειγμα το «αν μας ψεκάζουν» ή το «αν ο Θεός υπάρχει», προέρχονται από το ίδιο σύστημα σκέψης με τις θέσεις για το ευρώ, τις πολιτικές προτιμήσεις και τις αθλητικές δραστηριότητες.

Στον ίδιο χάρτη τα συλλογικά δημογραφικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά (ιδεολογική αυτοτοποθέτηση, πολιτικές προτιμήσεις, ηλικιακές κατηγορίες, επαγγέλματα, μόρφωση κ.λπ.) προβάλλονται συνδυαστικά με τις απόψεις και βοηθούν στην επεξήγησή τους.

Το άλλο σκέλος της χαρτογράφησης είναι η ομαδοποίηση των απόψεων σε ρεύματα σκέψης και πεποιθήσεων. Αντί δηλαδή να κατατάσσουμε τους ερωτώμενους σε αριστερούς και δεξιούς, σε ηλικιωμένους και νέους, σε οπαδούς του ευρώ ή θιασώτες της δραχμής, όλα αυτά τα χαρακτηριστικά συνυπολογίζονται και δημιουργούν ομάδες που εκπροσωπούν γενικότερες κατηγορίες, που οργανώνονται η καθεμιά γύρω από διαφορετικό τρόπο σκέπτεσθαι.

Οι δύο όψεις της χαρτογράφησης αλληλοσυμπληρώνονται. Τα γραφήματα δίνουν ένα συνεκτικό πανόραμα των ρευμάτων και τάσεων της κοινής γνώμης. Κυρίως, πέραν της απεικόνισης, συνεισφέρουν στην κατανόηση της δυναμικής των τάσεων και του πολιτικού ανταγωνισμού.

 

Δομές της κοινής γνώμης

Πώς συσχετίζονται μεταξύ τους οι απαντήσεις στα ερωτήματα της έρευνας; Θεωρώντας ότι το σύνολο των απαντήσεων ενός ατόμου συνιστά τον δημόσιο λόγο του, την τοποθέτησή του στον νοητό διάλογο της δημόσια σφαίρας, η ανάλυση αναζητεί τις βασικές διαιρετικές τομές γύρω από τις οποίες οργανώνονται οι απόψεις και τα «πιστεύω» των πολιτών. Οπως προκύπτει, βασική διαιρετική τομή παραμένει ο ιστορικός, παραδοσιακός άξονας, το δίπολο πρόοδος – συντήρηση, ο οποίος συσχετίζεται σημαντικά με το γνωστό δίπολο πολιτικών πεποιθήσεων Αριστερά – Δεξιά. Οση επανασημασιολόγηση και αν ζητούν οι έννοιες που προαναφέρθηκαν, εξακολουθούν με το ιστορικό και πολιτισμικό φορτίο που φέρουν να πλαισιώνουν ερμηνευτικά και να δίνουν πρόσημο σε κάθε σημαντικό νέο θέμα επικαιρότητας, όπως π.χ. το Προσφυγικό.

Η δεύτερη σημαντική διαιρετική τομή, που τέμνει ορθογώνια την πρώτη, κινείται γύρω από θέματα συγκυρίας που αφορούν κυρίως  πολιτικά διλήμματα, θεσμούς και διεθνείς σχέσεις της χώρας. Οργανώνει τη μετεξέλιξη της αντίθεσης μνημόνιο – αντιμνημόνιο σε  αντίθεση αποδοχής ή απόρριψης του «συστήματος». Θα ήταν περιοριστικό να αναγνωσθεί η αντίθεση ως λαϊκισμός –  φιλελευθερισμός ή διαμαρτυρία – συναίνεση ή ανοιχτή – κλειστή κοινωνία ή ενσωμάτωση – αποκλεισμός. Το «σύστημα» φαίνεται, με την ασάφεια αλλά και τη συμβολική δύναμη του όρου, να συνθέτει τις παραπάνω μερικές αντιθέσεις, να αντιμετωπίζεται εξίσου αρνητικά από ετερόκλητα συλλογικά υποκείμενα (σημεία στο γράφημα), όπως για παράδειγμα τη ΧΑ (ψηφοφόροι 2015) και τον ΑΝΤΑΡΣΥΑ, όσους για κάποιους λόγους αισθάνονται είτε αδικημένοι είτε με μειωμένη πρόσβαση είτε σε πλήρη ιδεολογική αντίθεση ακόμη και με το πολίτευμα.

Ο τρόπος ανάγνωσης των γραφημάτων είναι απλός: όσο πιο κοντά στις άκρες βρίσκεται ένα σημείο τόσο περισσότερο σχετίζεται με τη σημασία του άξονα, τόσο περισσότερο έχει συνεισφέρει στη σημασιολόγησή του. Για παράδειγμα, η ΧΑ βρίσκεται στην πάνω δεξιά γωνία συνδυάζοντας υψηλή συσχέτιση τόσο με τη συντήρηση (αξίες, διαχρονικός, ιστορικός άξονας) όσο και με την απόρριψη του συστήματος (επικαιρότητα, συγχρονικός άξονας).

Ο,τι ισχύει για τα σημεία ισχύει και για τα βέλη. Οσο μεγαλύτερο το μήκος τους, όσο μικρότερη η γωνία που σχηματίζουν με τον κάθε άξονα, τόσο μεγαλύτερη η συσχέτιση των εννοιών που εκφράζουν με τη σημασία του άξονα. Για παράδειγμα, η εμπιστοσύνη στους θεσμούς, η ανεκτικότητα ως στάση και το αυξημένο αίσθημα ασφάλειας είναι σημαντικά συνδεδεμένα με την αποδοχή του «συστήματος». Αντίστροφα ή έλλειψη εμπιστοσύνης, ασφάλειας  κ.λπ. τοποθετείται διαμετρικά αντίθετα ως προς το κέντρο των αξόνων.

Το διάγραμμα – θεωρώντας ότι αποτυπώνει τη βασική δομή των ρευμάτων και τάσεων της κοινής γνώμης – προσφέρεται για ενδιαφέρουσες σκέψεις, ίσως και ερμηνείες, αναφορικά με τη δομή του κομματικού ανταγωνισμού και τις πολιτικές συμμαχίες. Είναι ενδεικτικό το πόσο αποτελεσματικά το δίπολο ΣΥΡΙΖΑ – ΑΝΕΛ – αν και κυβερνά – «φράζει» (η νοητή γραμμή που ενώνει στο διάγραμμα τα δύο σημεία) την προσπέλαση των υπόλοιπων πολιτικών δυνάμεων προς τον χώρο της διαμαρτυρίας, μιας και είτε στην αριστερή είτε στη δεξιά εκδοχή της, ΣΥΡΙΖΑ και ΑΝΕΛ αντίστοιχα βρίσκονται πολύ πιο κοντά στο μείγμα αξιών (1ος άξονας) και πολιτικού περιεχομένου (2ος άξονας) αυτού του χώρου. Βασικό «όπλο» σε αυτή την απόπειρα «λαϊκής αποξένωσης» είναι η επιτήδεια συνδιαχείριση από τη μία ενός ειδικού απομονωτισμού (ταύτιση ΕΕ με δεινά παγκοσμιοποίησης) και από την άλλη ο εξισωτισμός (προτίμηση της ισότητας έναντι της ελευθερίας) ως βασικό εννοιολογικό κριτήριο ηθικής και δικαιοσύνης.

Πρωτότυπο σε αυτό το μείγμα – ίσως και κερκόπορτα – είναι ότι απουσιάζουν το Προσφυγικό και ο εθνοκεντρισμός που συνήθως συνοδεύει στα σύγχρονα ρεύματα διαμαρτυρίας (Τραμπ, Brexit, Λε Πεν) τον απομονωτισμό και τον εξισωτισμό.

 

Συστήματα αξιών και ρεύματα σκέψης

Οσο περισσότερες απόψεις, αξίες, «πιστεύω» – απαντήσεις στα ερωτήματα της έρευνας – μοιράζονται δύο άτομα, τόσο πιθανότερο είναι να σκέπτονται παρόμοια, να ερμηνεύουν όμοια και να κινούνται πολιτικά στον ίδιο χώρο.

Η ανάλυση εστιάζεται στις ομάδες που δημιουργούνται από τις ομοιότητες αυτού του προφίλ των ατόμων. Σχηματίζονται οκτώ ομάδες, ρεύματα σκέψης, διακριτές μεταξύ τους και ομοιογενείς στο εσωτερικό τους.  Οι ονομασίες που τους δίνονται προσπαθούν να βοηθήσουν στην κατανόηση του πυρήνα των πεποιθήσεων ή στάσεών τους.

Πέραν της σύντομης παρουσίασης των χαρακτηριστικών τους είναι ενδιαφέρον να αναλυθεί η τοποθέτησή τους στο διάγραμμα των δομών της κοινής γνώμης. Για παράδειγμα, οι «ευρωπαϊστές- σοσιαλδημοκράτες» εκφράζουν μόνο το 4,3% της κοινής γνώμης και βρίσκονται σε μεγάλη απόσταση είτε από τους «Αριστερά, συλλογικότητες, κινήματα» με τους οποίους μοιράζονται αξίες προόδου, είτε από τους «ευρωπαϊστές φιλελεύθερους» με τους οποίους συμφωνούν ως προς την αποδοχή του συστήματος.

Το πιο ενδιαφέρον σε αυτή την ομάδα αναλύσεων είναι το «δενδρόγραμμα», κάτι σαν γενεαλογικό δένδρο που ξεκινά από την κορυφή, όπου όλοι είναι ενωμένοι, και χωρίζεται διχοτομικά έως ότου καταλήξει στις οκτώ ομάδες.Αντίστροφα, ξεκινώντας από κάτω προς τα πάνω, διαπιστώνεται ο βαθμός αξιακής εγγύτητας των οκτώ ομάδων μεταξύ τους, κατά κάποιον τρόπο αποτυπώνεται το πεδίο στο οποίο μπορούν δύο από αυτές να «συμμαχήσουν» ώστε να συνθέσουν κάτι ευρύτερο.

Για παράδειγμα, η προσήλωση στην ΕΕ και η αποδοχή του πολιτικού φιλελευθερισμού αποτελούν κοινό πεδίο για τη σύνθεση των «ευρωπαϊστών φιλελεύθερων (10,4%)» με τους «ευρωπαϊστές σοσιαλδημοκράτες (4,.3%)», δημιουργώντας μια ομάδα αθροιστικά της τάξης του 14,7%.

Από πάνω προς τα κάτω φαίνεται ότι η βασική διχοτόμηση στα ρεύματα σκέψης είναι μεταξύ μιας υπερομάδας του 51% που σχηματίζεται από τις δύο μεγαλύτερες ομάδες, την «πατρίς, θρησκεία και οργή» και τον «κοινό λαό», που συμπαρασύρουν μια μικρή ομάδα «απολίτικων» νέων και σε όλες τις άλλες. Μοιράζονται υπαρκτά αδιέξοδα, αδυναμία κατανόησης του σύγχρονου γίγνεσθαι και η έλλειψη πόρων πολιτισμικού ή κοινωνικού κεφαλαίου τους οδηγεί σε ερμηνείες που εκτείνονται από τις θεωρίες συνωμοσίας έως την υιοθέτηση ακραίων τάσεων απομονωτισμού και κατασκευής «εχθρών». Είναι δύσκολο να μην αναγνωρίσει κανείς διαβάζοντας τις περιγραφές τους τον κύριο όγκο των δυνάμεων τού «ΟΧΙ» στο διχαστικό δημοψήφισμα του 2015.

Απέναντί τους, πολύ λιγότερο συνεκτικά, σχεδόν με μόνο κοινό στοιχείο την αντίθεση στην παραπάνω υπερομάδα, βρίσκονται ετερόκλητες ομάδες σε μια αναγκαστική «συγκατοίκηση» χωρίς θετικό περιεχόμενο σύζευξης.

Το πολύ ενδιαφέρον παρ’ όλα αυτά είναι ότι οι «Αριστερά, συλλογικότητες, κινήματα» βρίσκουν πολύ περισσότερα κοινά με τους «ευρωπαϊστές» κάθε χροιάς παρά με οποιονδήποτε άλλο. Για τον λόγο αυτόν και ενώνονται μαζί τους σχηματίζοντας μια ομάδα του 27,3% με κοινό στοιχείο τις βασικές αξίες της νεωτερικότητας.

 

 

Κεντροαριστερό επιμύθιο

Αναμφισβήτητα η απόπειρα ανασυγκρότησης μιας παράταξης που θέλει να διεκδικήσει από τον ΣΥΡΙΖΑ την ηγεμονία στον κεντρώο κεντροαριστερό χώρο ήταν το πιο σημαντικό, αν όχι το μοναδικό, σημείο εξέλιξης του κομματικού συστήματος για το 2017.

Τα στοιχεία της έρευνας νομιμοποιούν την απόπειρα ως αναγκαστική κίνηση επιβίωσης. Είτε ως ρεύμα σκέψης, «Ευρωπαίοι σοσιαλδημοκράτες», είτε ως Ποτάμι και ΔΗΣΥ στο σύστημα δομών κοινής γνώμης, ο χώρος εμφανίζεται (στα στοιχεία του 2016) απομονωμένος και ουσιαστικά αμέτοχος στο πολιτικό γίγνεσθαι.

Οπως έδειξαν πρόσφατα τόσο η συμμετοχή όσο και τα αποτελέσματα των εκλογών, η κίνηση επανένταξης ήταν επιτυχημένη γιατί συγκίνησε διαφορετικά ακροατήρια. Η κατεύθυνση ήταν περίπου διαγώνια προς το άνω και δεξιό τεταρτημόριο του διαγράμματος έχοντας απήχηση κυρίως στον «κοινό λαό» και λιγότερο σε «φιλελεύθερους ευρωπαϊστές» ή «συλλογικότητες, κινήματα». Οι δύο τελευταίοι προσέδωσαν, παρ’ όλα αυτά, νομιμοποιητική βάση στο εγχείρημα. Εάν η κίνηση από κάτω αριστερά ήταν μονοσήμαντα προς τα πάνω δεν θα συγκινούσε το μικρότερο αριθμητικά αλλά σημαντικό πολιτικά ακροατήριο των κεντρώων μεταρρυθμιστών. Εάν εκινείτο από κάτω αριστερά προς κάτω δεξιά θα έμενε εκτός του παραδοσιακού μεγάλου ακροατηρίου του «κοινού λαού».

Με λίγα λόγια, όπως εύστοχα γράφτηκε από τον Γ. Βούλγαρη, «χωρίς το ΠαΣοΚ δεν γίνεται, και μόνο το ΠαΣοΚ δεν φτάνει». Εάν επιβεβαιωθεί από τις προσυνεδριακές διαδικασίες αλλά και στην καθημερινή πολιτική, το εγχείρημα μπορεί να πετύχει την επανασημασιολόγηση του κάθετου άξονα, της διαιρετικής τομής της συγχρονίας/συγκυρίας. Σε επίπεδο πολιτικής θεωρίας κάτι τέτοιο θα σήμαινε τη συμφιλίωση δημοψηφισματικής (αυταρχικής) και αντιπροσωπευτικής (φιλελεύθερης) δημοκρατίας. Η ανάδειξη μιας πιο κοινωνικής Ευρώπης, η αντίθεση στην Αμερική του Τραμπ, η πρόκριση, μέσα από αυτή τη γεωπολιτική ματιά, της αξιοκρατίας ως μέτρου για εμπέδωση αισθήματος δικαίου, ασφάλειας αλλά και  πρόταξης νέων θεσμών συμμετοχής και αλληλεγγύης, θα είναι καταλύτες για τη διεκδίκηση της ηγεμονίας στην πλευρά της προόδου.

* Ολη τη στατιστική επεξεργασία αλλά και την ανάλυση των στοιχείων πραγματοποίησε ο Ιάκωβος Στούμπος, στατιστικός αναλυτής και υπεύθυνος καινοτομίας στην εταιρεία MRB. Εννοείται ότι, χωρίς τη συμμετοχή του, η μελέτη δεν θα είχε πραγματοποιηθεί.