Παιδιά ζωγράφισαν τον πόλεμο που έζησαν...

Από την πρόσφατη γαλλική έκδοση Déflagrations: Dessins d’enfants, guerres d’adultes.

Από την Σεβερίν Κελιδωνά

Εάν ο πόλεμος είναι το αποκορύφωμα της ανθρώπινης κακίας και του παραλογισμού, η απόδοσή του στις ζωγραφιές των παιδιών που τον έζησαν είναι ακόμα πιο αποκαλυπτική.
Ο νέος γαλλικός εκδοτικός οίκος Anamosa κυκλοφόρησε πρόσφατα το έργο Déflagrations. Dessins d’enfants, guerres d’adultes – Αναφλέξεις, ζωγραφιές των παιδιών, πόλεμοι των μεγάλων (επιμέλεια Zérane S. Girardeau,) όπου συγκέντρωσε περίπου διακόσια σκίτσα και ζωγραφιές παιδιών από εμπόλεμες ζώνες του πλανήτη, από την εποχή του πρώτου παγκόσμιου πολέμου μέχρι σήμερα. Σοβιετική Ένωση, Άουσβιτς, Ισπανία, Αλγερία, Ρουάντα, Λίβανος, Αφγανιστάν, Νταρφούρ, Γιουγκοσλαβία, Συρία, Γουατεμάλα…
Οι ζωγραφιές των παιδιών αναπαριστούν με ρεαλιστική ακρίβεια αυτά που έζησαν ως αυτόπτες μάρτυρες. Όπλα κάθε είδους, θύματα νεκρά, τραυματισμένα ή ακρωτηριασμένα, εξαγριωμένα πρόσωπα, βομβαρδισμένα τοπία και ουρανός κατακόκκινος από τις εκρήξεις γίνονται ένα στις ζωγραφιές αλλά και στις προσωπικές αναμνήσεις τους από την παιδική ηλικία.

Το εξώφυλλο του λευκώματος

Στον πρόλογο του βιβλίου η Françoise Heritier, η διακεκριμένη εθνογράφος και ανθρωπολόγος της Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales, σημειώνει ότι αυτή ακριβώς η λεπτομερής εικαστική περιγραφή και η δύναμη των χρωμάτων σχεδόν αναπαράγει τους τρομαχτικούς ήχους του πολέμου. Βλέποντας αυτές τις εικόνες, είναι σαν να ακούς την εκκωφαντική βουή των βομβαρδιστικών.
Οι Déflagrations προκαλούν στον αναγνώστη άγχος και απελπισία για όλα αυτά τα τρομερά βιώματα αλλά και μεγάλη συγκίνηση, γιατί τα παιδιά θα είναι πάντοτε τα πιο ανυπεράσπιστα θύματα και κάποιοι άνθρωποι γεννιούνται πολύ πιο άτυχοι από τους άλλους.
Διαβάζουμε στο βιβλίο ότι πολλές ζωγραφιές των παιδιών από το Νταρφούρ έγιναν δεκτές ως αποδεικτικό υλικό ενώπιον του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης στις δίκες αξιωματούχων του Σουδάν για εγκλήματα πολέμου και κατά της ανθρωπότητας.
Ο Olivier Bercault, ειδικός σε θέματα ενόπλων συγκρούσεων και απεσταλμένος της Human Rights Watch στο Σουδάν, αναφέρει ότι στις ζωγραφιές των παιδιών παρουσιάζεται διεξοδικά η επιχειρησιακή στρατηγική της κυβέρνησης (αεροπορικές επιθέσεις ακολουθούμενες από επιθέσεις του στρατού ξηράς και τέλος επιδρομές των ανταρτών Janjaweed), επιβεβαιώνοντας όσα ήδη γνώριζαν οι εκπρόσωποι της Human Rights Watch, αλλά χωρίς αποδείξεις, ότι, δηλαδή, παρά τις διαψεύσεις, η κυβέρνηση του Σουδάν συνεργαζόταν στενά με τους αντάρτες.
Αυτό είναι το πρώτο και μοναδικό έως σήμερα δεδικασμένο που οι παιδικές ζωγραφιές, εκτός από προσωπική μαρτυρία, δημιουργούν και αντικειμενική απόδειξη. Aς πούμε ότι είναι μια κάποια πρόοδος. Δεν θα μπορούσε άραγε να γίνει το ίδιο με τις ζωγραφιές των παιδιών που ζουν αυτή τη στιγμή σε καταυλισμούς και ζητούν άσυλο;

Νταρφούρ, 2005, Doa, 11-12 ετών, προσφυγικός καταυλισμός στα σύνορα Σουδάν-Τσαντ. “Η ζωγραφιά απεικονίζει τους αντάρτες Janjaweed πάνω σε άλογα και καμήλες, μια γυναίκα σηκώνει το χέρι της στον αέρα ενώ γίνεται στόχος σεξουαλικής βίας ή εκτέλεσης. Ένας στρατιώτης αρπάζει με τη βία μια γυναίκα. Η γυναίκα έχει ένα κινητό τηλέφωνο κοντά στο κεφάλι της: “Θέλει να καλέσει σε βοήθεια τις οργανώσεις”. Η Human Rights Watch άλλαξε το όνομα του παιδιού για λόγους προστασίας. Πηγή: Human Rights Watch

Αφγανιστάν, 1984. Παιδί πρόσφυγας στο Πακιστάν, σχολείο της αφγανικής αντίστασης. Χειρόγραφο σημείωμα: «Οι άνθρωποι του Αφγανιστάν πολεμούσαν μόνοι τους τους Ρώσους και γονάτισαν μια τόσο μεγάλη δύναμη». Πηγή: Αφγανική επιτροπή ανθρωπιστικής βοήθειας, περιοδικό Central Asian Survey, Children in war, Drawings from the Afghan Refugee Camps.

Τσετσενία 2000, δεύτερος πόλεμος της Τσετσενίας. Παιδί πρόσφυγας σε καταυλισμό στην Ινγκουσετία. Copyright: Patrick Chauvel

Νταρφούρ, 2005, Taha 13-14 ετών, προσφυγικός καταυλισμός στα σύνορα Σουδάν-Τσαντ. «Το απόγευμα βγήκαμε από το σχολείο και είδαμε τα αεροπλάνα. Κοιτάζαμε όλοι, δεν μπορούσαμε να φανταστούμε τους βομβαρδισμούς. Σε λίγο όμως άρχισαν. Η πρώτη βόμβα έπεσε στον κήπο μας και αμέσως μετά άλλες τέσσερις. Οι βόμβες σκότωσαν έξι ανθρώπους, ένα μικρό αγόρι, ένα άλλο στην αγκαλιά της μητέρας του κι ένα κορίτσι. Σε ένα άλλο σημείο του κήπου, μια γυναίκα είχε αγκαλιά το μωρό της, εκείνη είχε σκοτωθεί, όχι όμως αυτό. (…). Τώρα οι νύχτες μου είναι δύσκολες επειδή φοβάμαι. Δεν έχουμε πια σπίτι. Δεν μπορώ να ξεχάσω την εικόνα των σπιτιών που καίγονταν και που φύγαμε νύχτα γιατί το χωριό μας είχε πάρει φωτιά…». Μετάφραση του χειρόγραφου σημειώματος από τα αραβικά «σπίτια που έγιναν στόχοι». Η Human Rights Watch άλλαξε το όνομα του παιδιού για λόγους προστασίας. Πηγή: Human Rights Watch

Αφγανιστάν, 1984. Mohammad Gol, 14 ετών, πρόσφυγας στο Πακιστάν, σχολείο της αφγανικής αντίστασης. Πηγή: Αφγανική επιτροπή ανθρωπιστικής βοήθειας, περιοδικό Central Asian Survey, Children in war, Drawings from the Afghan Refugee Camps.

Αριστερά: Ρουάντα, Ndéra, 1997, Fils, 10 ετών, οι γονείς σκοτώθηκαν τον Απρίλιο του 1994.«Το πρόσωπο έχει χάσει το σχήμα του και είναι κατακόκκινο. Από την πλάτη βγαίνει πολύ αίμα. Ο άνθρωπος μοιάζει να αιωρείται. Τα πόδια του δεν είναι τελειωμένα. Ο Fils ζωγράφισε αυτή τη σκηνή καμιά δεκαριά φορές, χωρίς να λέει λέξη, εντελώς απορροφημένος από τη ζωγραφική του. Το παιδί έπαψε να αντιστέκεται και βυθίστηκε στην αγωνία και στη βία από τις οποίες προσπαθούσε να ξεφύγει. Ο Fils υποφέρει πολύ και δεν μπορεί να τον πλησιάσει κανείς. (…). Ένα μήνα αργότερα ο Fils ζωγράφισε τη σκηνή της δολοφονίας του πατέρα του από στρατιώτες. Φτιάχνοντας αυτή τη ζωγραφιά, δάκρυσε για πρώτη φορά», Serge Baqué. Πηγή: Serge Baqué, Dessins et destins d’enfants. / Δεξιά: Απάντηση στον Fils, (c) Enki Bilal, 2017.

Συρία, τέλη 2013. Κοριτσάκι έως 10 ετών, περιοχή Idlib. Χειρόγραφο σημείωμα δεξιά: Καλώς ήρθατε στο Al-Janudiyah ». Πηγή: Solinfo (15) Γουατεμάλα, 1988. Καταυλισμός εκτοπισμένων Las Violetas. “Το ελικόπτερο ρίχνει βόμβες πάνω στα βουνά και οι άνθρωποι τρέχουν να κρυφτούν¨. Πηγή: Enfance Réseau Monde / Services.

Γουατεμάλα, 1988. Καταυλισμός εκτοπισμένων Las Violetas. “Το ελικόπτερο ρίχβει βόμβες πάνω στα βουνά και οι άνθρωποι τρέχουν να κρυφτούν¨. Πηγή: Enfance Réseau Monde / Services.

Δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος, Γαλλία, 1940-1941. Κορίτσι με το επώνυμο Legrand. Βομβαρδισμός στο δρόμο Παρίσι- Ορλεάνη, 15 Ιουνίου 1940. Πηγή : © Réseau Canopé/Musée national de l’Éducation.

Βιετνάμ, 1972. Huu Hien, 11 ετών. “Το σχολείο βομβαρδίζεται” Πηγή : Association d’amitié franco-vietnamienne (AAFV).

Ρουάντα, 1997. Béata, 8 ετών, Ndéra, Κέντρο ορφανών και ασυνόδευτων παιδιών. “Μουγκή όταν έφτασε, η Béata διαλέγει με προσοχή το μαρκαδόρο της και ζωγραφίζει τον εαυτό της με δυο τρομαχτικούς μαύρους δίσκους αντί για μάτια. Έχει το βλέμμα κάποιου που έχει δει φριχτά πράγματα, πράγματα που δεν αντέχει κανείς να δει. Τον Απρίλιο του 1994, κραυγές και νύχτες της άρπαξαν απότομα από την παιδική ηλικία. Κι αυτή η νύχτα μπήκε στα μάτια της”. Serge Baqué. Πηγή : Serge Baqué, Dessins et destins d’enfants. Jours après Nuit (Hommes et Perspectives, 2000).

Ιράν, 1985. Sara Kashipaz, 13 ετών. Νεκροταφείο Behesht Zahra. Πηγή: Supreme Defence Council of the Islamic Republic of Iran War Information Headquarters, The Imposed War – Defence vs. Aggression (1985).

(Αριστερά)Αλγερία, 1961-1962. Zohra Mayouf, 9 ετών, στο οικοτροφείο « Djamila Bouhired » στην Τυνησία. Κείμενο: “Ο μπαμπάς πέθανε, η μαμά κλαίει (δυσανάγνωστες λέξεις)… Ένα κορίτσι με κατσίκες.” Πηγή: Jacques Charby, Les Enfants d’Algérie (Maspéro, 1962/La Découverte). (Δεξιά)Παλαιστίνη, Γάζα. Hiba, κορίτσι 6 ετών. “Πάνω από ένα σώμα, ξαπλωμένο στη γη, φυτρώνει ένα ψηλό δέντρο. Αριστερά, ένα ψάρι στη θάλασσα. Το σύνολο έχει χερωματιστά διακοσμητικά σχέδια. Σημείωμα του παιδιού: ‘Το δέντρο της ζωής φυτρώνει ξανά από τη γη, που είναι θαμμένος ο μάρτυρας. Πεθαίνουμε γαντζωμένοι στη γη’”. 

 

Πηγή: Enfant Réseau Monde/Services.