Ο ρόλος των ΜΜΕ σε περιόδους κρίσεων: Η Ελληνική και Τουρκική περίπτωση...

Μία από τις βασικές και πρωταρχικές παρατηρήσεις του Φουκώ ήταν πως, στην πραγματικότητα, οι άνθρωποι είμαστε κατά κανόνα ανελεύθεροι. Με όποιο πολίτευμα και αν κυβερνιόμαστε, είμαστε ό,τι μάς έχουν διδάξει και έχουμε τις απαιτήσεις μίας ζωής που μας προβάλλουν, ή που έχουμε μάθει από τις ήδη υπάρχουσες δυνάμεις ή εξουσίες.
 

Μιλώντας για δυνάμεις, ένας μεγάλος αριθμός διανοούμενων, αλλά και η δημοσιογραφία ως επιστήμη παραδέχονται πως τα ΜΜΕ αποτελούν την τέταρτη εξουσία. Πλέον είναι πασιφανές πως τα ΜΜΕ έχουν κατακτήσει -υφαρπάξει, θα μπορούσε να πει κάποιος- ένα νέο ρόλο αντίθετο με τη δεοντολογία που τους αρμόζει. Πυλώνες των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης είναι η παράθεση και αναπαραγωγή των γεγονότων με αντικειμενική σκοπιά και βλέψη, η ενημέρωση του κοινού για καταστάσεις στο εσωτερικό αλλά και το εξωτερικό μίας χώρας, παράλληλα με συνεντεύξεις και ερωτήσεις παντός τύπου, που στόχο έχουν την ανεύρεση της αλήθειας.
Σήμερα η κατάσταση έχει κάπως μεταβληθεί, δημιουργώντας ένα νέο πεδίο, ιδίως στον τομέα της πολιτικής και της ασφάλειας. Τα ΜΜΕ έχουν αυξηθεί τόσο, ώστε η αναμετάδοση γεγονότων να μπορεί να γίνει με ταχύτατους ρυθμούς. Άξιο παρατήρησης είναι ο τρόπος που τα μέσα χειρίζονται πλέον το κοινό τους και αναπαράγουν τα νέα. Τηρούν, όντως, τους κανόνες δεοντολογίας; Διατηρούν αντικειμενική στάση, ή μετατρέπονται τα ίδια στην εξουσία που μάς κυβερνά;
Λαμβάνοντας ως παραδείγματα δύο εξίσου σημαντικά πολιτικά ζητήματα στα οποία τα ΜΜΕ είχαν κεντρικό και καταλυτικό ρόλο, θα εξάγουμε το συμπέρασμα εάν και κατά πόσο τα μέσα επηρεάζουν την πολιτική γνώμη, το πολιτικό σκηνικό, αλλά και την ασφάλεια ενός κράτους. Δύο χώρες με τελείως διαφορετικό πολίτευμα και διαφορετικές πολιτικές εξελίξεις, η Ελλάδα και η Τουρκία, στις οποίες εξετάζονται το Δημοψήφισμα και το Πραξικόπημα· υπήρξε χειραγώγηση ή πληροφόρηση;
Τον Ιούνιο του 2015, το δημοψήφισμα -η μοναδική λύση, σύμφωνα με τα λεγόμενα του Πρωθυπουργού, Αλέξη Τσίπρα- έθεσε το ερώτημα «ναι» ή «όχι» στα μέτρα που αποζητά η Ευρωπαϊκή Ένωση. Το ερώτημα αυτό εξελίχτηκε σε ένα μεγάλο επικοινωνιακό παιχνίδι, στο οποίο τα ΜΜΕ 
είχαν ενεργό ρόλο. 
 
Κομματικοί σχηματισμοί, πολιτικά πρόσωπα, αλλά και ΜΜΕ χειρίστηκαν το ερώτημα αυτό ως εξής: «Μένουμε Ευρώπη ή όχι;» Από εκείνη την στιγμή, ξεκίνησε ένα πολιτικό παιχνίδι επικοινωνίας. Αποκορύφωμα όλων αυτών ήταν οι πλασματικές δημοσκοπήσεις, των οποίων το προβάδισμα μεταβαλλόταν αναλόγως με το ραδιοφωνικό/τηλεοπτικό σταθμό ή την εφημερίδα. Ωστόσο, αυτό δεν είναι ένα μεμονωμένο περιστατικό, καθώς έχουν παρατηρηθεί πολλές δημοσκοπικές αποτυχίες, ιδίως το τελευταίο χρονικό διάστημα.
Η αναπαραγωγή του δημοψηφίσματος -και όχι το δημοψήφισμα αυτό καθ’ αυτό- δίχασε και δημιούργησε ρήγμα τόσο στο πολιτικό σκηνικό, αλλά κυρίως στην ελληνική κοινωνία. Έπειτα από παροτρύνσεις δημοσιογράφων, οι πολίτες κατέβηκαν σε πλατείες, διαμαρτυρήθηκαν και υποστήριξαν όχι το πολιτικό δημιούργημα, αλλά εκείνο των ΜΜΕ. Ολόκληρα κανάλια δημιούργησαν καμπάνιες υποστήριξης του «ναι» και του «όχι» αντιστοίχως. Το μεγαλύτερο κατόρθωμα των Μέσων υπήρξε το κίνημα «Μένουμε Ευρώπη», το οποίο στηρίχτηκε κυρίως από τους δημοσιογράφους, και συντηρήθηκε από τα ΜΜΕ.
Η πόλωση που δημιουργήθηκε από το δημοψήφισμα ήταν βέβαιο ότι θα μεταφερόταν και στον τύπο, στο διαδίκτυο και σε τηλεοπτικές εκπομπές. Συγκεκριμένα, τα ΜΜΕ ήταν ο βασικός εκφραστής πολιτικής άποψης. Αν κάνουμε όμως μία μικρή αναδρομή σε σημαντικές εκλογικές περιόδους, τα ελληνικά ΜΜΕ έχουν την τάση να ταυτίζονται με την πολιτική παράταξη και την εξουσία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι εκλογές με τον Κ. Καραμανλή, οι εκλογές με τον Γ. Παπανδρέου, και το «όχι» στο ΝΑΤΟ. Παρ’όλα αυτά, ακριβώς επειδή τα μέσα φαίνονται να παίζουν ενεργό ρόλο σε τέτοιες καταστάσεις, οι New York Τimes και The guardian, όπως και άλλες εφημερίδες στο εξωτερικό, μετέδιδαν την εύλογη απορία εάν η κρίση στην Ελλάδα είναι κατασκεύασμα των μέσων μαζικής ενημέρωσης, ενώ γι’αυτή τη στάση κατηγορήθηκαν για “κίτρινο τύπο”.
Ομοίως και με το πραξικόπημα στην Τουρκία, τα ΜΜΕ κατείχαν και εκεί τον κεντρικό ρόλο. Παράδοξο είναι το γεγονός ότι ο Erdogan, ο οποίος έχει κατηγορήσει και έχει «κλείσει» ολόκληρα κανάλια, ακόμη και σήμερα, εν έτει 2017, χρησιμοποίησε τα ίδια μέσα που κατέκρινε, για να καλέσει τους πολίτες να ταχθούν υπέρ του. Κατά τη διάρκεια της απόπειρας πραξικοπήματος, ο Πρόεδρος της Τουρκίας εξέδωσε διάγγελμα μέσω του Face Time, καλώντας τον κόσμο να βγει στους δρόμους και να αποτρέψει το πραξικόπημα. Χρησιμοποιώντας τα social media, και εκπέμποντας από τα παραδοσιακά τουρκικά media, ο Πρόεδρος της Τουρκίας κατάφερε να ωθήσει τον λαό στους δρόμους. Το ερώτημα που εγείρεται, όμως, για το ρόλο των μέσων στο συγκεκριμένο γεγονός είναι το εξής: Πώς αυτά συνέχισαν να εκπέμπουν ελεύθερα εν μέσω απόπειρας πραξικοπήματος; Ήταν  λάθος των πραξικοπηματιών, ή τα τουρκικά ΜΜΕ έπαιξαν έναν πολύ συγκεκριμένο και κομβικό ρόλο κατά τη διάρκεια της απόπειρας του πραξικοπήματος;
Παρατηρεί κανείς πως, στη συγκεκριμένη περίπτωση, τα μέσα χρησιμοποιήθηκαν από την εξουσία προς ενημέρωση και ταυτόχρονα ως κάλεσμα, δημιουργώντας ένα αγωνιστικό κλίμα, και παροτρύνοντας τους πολίτες να τρέξουν στις πλατείες να αντισταθούν. Οφείλουμε να τονίσουμε ότι με την πρακτική αυτή πολλοί πολίτες τραυματίστηκαν σοβαρά, ενώ ορισμένοι έχασαν τη ζωή τους. Κατανοούμε, λοιπόν, τη βαρύτητα που είχαν τα λόγια του Erdogan και των δημοσιογράφων, όταν αναφερόμαστε σε ανθρώπινες ζωές.
Ο Ηans Mathias Kepplinger, πολιτικός επικοινωνιολόγος, σε συνέντευξή του δήλωσε πως: «Ας γίνω ξεκάθαρος. Τα ΜΜΕ δεν είναι η μοναδική αιτία για αυτά τα φαινόμενα, αλλά είναι πολύ σημαντικά για την παρουσία τους, κυρίως σε περιόδους κρίσης». Ακριβώς σε αυτό οφείλουμε να σταθούμε και να τονίσουμε ότι, πολλές φορές, τα ΜΜΕ καθοδηγούν το κοινό, ενώ προηγουμένως έχουν πάρει γραμμή πορείας κατ’ εντολήν κυβερνήσεως.
Συμπερασματικά, κατανοούμε μέσα από δύο διαφορετικά μεταξύ τους παραδείγματα το ρόλο των ΜΜΕ εν καιρώ κρίσης. Τα ΜΜΕ μπορούν να πολώσουν, να δημιουργήσουν, ή ακόμα και να αποτρέψουν μία κρίση μέσω της αποσιώπησης των γεγονότων – όσο και αν το τελευταίο στα χρόνια των digital media καθίσταται κάθε μέρα δυσκολότερο. Τα ΜΜΕ μπορούν να ωθήσουν τον κόσμο στους δρόμους και να του θέσουν διλήμματα που δεν υπάρχουν, πείθοντάς τον, παράλληλα, πως τα πράγματα είναι περισσότερο ή λιγότερο σημαντικά από την αληθινή τους αξία. Τα μέσα μπορούν να εξυπηρετήσουν συμφέροντα δικά τους και τρίτων, να αλλάξουν την πραγματικότητα και να στρέψουν την κοινή γνώμη όπου θέλουν, χωρίς να είναι δεδομένο ότι θα τα καταφέρουν. Στην περίπτωση της Τουρκίας τα κατάφεραν πανηγυρικά, όμως σε περιπτώσεις όπως αυτή του ελληνικού δημοψηφίσματος, ή ακόμα και των Αμερικανικών Προεδρικών Εκλογών, απέτυχαν να οδηγήσουν τους πολίτες στο επιθυμητό -για αυτά- αποτέλεσμα. Ταυτόχρονα ωστόσο πόλωσαν, δημιούργησαν κλίμα, διαδηλώσεις και επεισόδια, κατευθύνοντας, προτρέποντας και αποτρέποντας.
Ανακύπτει, λοιπόν, το εξής ερώτημα: Τελικά τα ΜΜΕ είναι εκτελεστικά όργανα ή η εξουσία η ίδια;

Νίνα Αφροδίτη Χαϊδεμενάκη  powerpolitics.eu



 Πηγές:

1. Chadwick, A. (2017). The hybrid media system: politics and power. New York, NY: Oxford University Press, pp.35-51
2. Curran, J. (2010). Media and Power. London: Routledge, pp. 128-130
3. Donohue, G. A., Tichenor, P. J., & Olien, C.N. (1995). A Guard Dog Perspective on the Role of Media. Journal of Communication, 45(2), pp. 115-132.
4. Eickelman, D. F., & Anderson, J.W. (2003). New media in the Muslim world: the merging public sphere. Bloomington, IN: Indiana Univeristy Press, pp. 17-28
5. Gallant, T.W. (2001). Modern Greece. London: Hodder Arnold, pp. 149-156
6. BBC. (2015) Greek media unease over referendum. http://www.bbc.co.uk/news/world-europe-33344277
7. Mueller, D. C. (2003). Public choice III. Cambridge: Cambridge University Press, pp. 124-128
8. DW. (2015). Would the Greek crisis exist without the